Makale Cennet ve Cehennem Kavramlarının Tarihi

Kavramlarının İlk Ortaya Çıkışı

1. Sümer ve Akad Mitolojisi (M.Ö. 3. binyıl)

• En Eski Kaynaklar: Mezopotamya tabletlerinde, ölümden sonraki yaşam, “yeraltı dünyası” olarak geçer (Kur, Irkalla veya Erşu).
• Cennet ve cehennem gibi ayrım yoktur; herkes (iyi/kötü) yeraltı dünyasına iner, ancak bazı ruhların daha kötü koşullarda olduğu anlatılır.
• Gılgamış Destanı’nda ölülerin yaşadığı gölgeler diyarı betimlenir, ama mutlak ödül-ceza sistemi yoktur.

2. Eski Mısır (M.Ö. 2500 ve sonrası)

• Ölüler Kitabı ve piramit yazıtları ölüm sonrası hayatı detaylandırır.
• İyi insanlar için “Aaru” (Kamış Tarlası, Batı Diyarları) adı verilen bir “cennet” benzeri mekan vardır.
• Kötüler, “Amenti” veya “Duat” adlı yeraltı dünyasında, kalbi hafif çıkmazsa canavar Ammut tarafından yok edilir.
• İlk “cennet” (ödül) ve “cehennem” (ceza) ayrımı burada daha netleşir.

3. Zerdüştilik (M.Ö. 1000 - 500)

• Avesta’da (Zerdüşti kutsal kitabı) ölenlerin ruhu bir köprüden (Chinvat köprüsü) geçer; iyiler “cennet”e (Best Existence), kötüler “cehennem”e (Worst Existence) gider.
• Zerdüştilik’te ahiret, hesap günü, ödül-ceza kavramları iyice gelişmiştir.
• Zerdüştilik’in, Yahudilik ve dolayısıyla Hristiyanlık ve İslam’daki ahiret inancına doğrudan etki ettiği kabul edilir.

4. Eski Yahudilik (Tevrat/Tanah)

• Erken Yahudilik’te ölüm sonrası yaşam çok belirsizdir; “Şeol” adlı gölgeler diyarı herkes içindir.
• Cennet benzeri “Gan Eden” (Aden Bahçesi), cehennem benzeri “Gehinnom” kavramları daha geç dönemlerde (M.Ö. 3.-2. yüzyıl, Talmud dönemi) belirginleşir.
• Bu kavramların detaylanmasında Zerdüşti etkisi çok büyüktür.

5. Helenistik ve Pers Dönemi

• Zerdüştilik’in İran’dan yayılan ahiret görüşleri, Yahudilik ve sonrasında Hristiyanlık’a (cennet/cehennem, kıyamet, yargı günü gibi) girdi.

6. Hristiyanlık ve İslam

• Hristiyanlık, “paradise” (cennet) ve “hell” (cehennem) kavramlarını Yahudi metinlerinden ve Helenistik etkilerden alır, detaylandırır.
• İslam ise Kuran’da bu iki mekanı çok daha somut ve detaylı şekilde anlatır.

Dönem/Kültür​	Kaynak/Yazıt​	Cennet Benzeri Kavram​	Cehennem Benzeri Kavram​	Ana Özellikler ve Açıklama​
Sümer/Akad (M.Ö. 3000+)	Gılgamış Destanı, Erşu tabletleri	Yok	Kur / Irkalla / Erşu	Herkes ölüler diyarına iner; ödül/ceza yoktur, gölgeler diyarı (gri alan).
Eski Mısır (M.Ö. 2500+)	Ölüler Kitabı, Piramit Yazıtları	Aaru (Kamış Tarlası, Batı Diyarı)	Duat, Ammut’un yargısı	İyiler cennete, kötüler ise Ammut’a veya ceza yerine gider. Hesap günü ve yargı gelişmiştir.
Zerdüştilik (M.Ö. 1000+)	Avesta, Vendidad	En İyi Varlık (Best Existence), Cennet	En Kötü Varlık (Worst Existence), Cehennem	Chinvat köprüsünde yargı. İyiler cennete, kötüler cehenneme. İlk net ahiret ödül-ceza sistemi.
Erken Yahudilik (M.Ö. 1000-300)	Tevrat (Tanah), Mezopotamya etkisi	Gan Eden (Aden Bahçesi) – çok soyut	Şeol (Yeraltı Gölge Diyar)	Şeol’de herkes var; cennet/cehennem net ayrılmaz. Geç dönemde Gan Eden ve Gehinnom detaylanır.
Geç Yahudilik & Talmud	Talmud, Rabinik Edebiyat	Gan Eden (Ruhsal Cennet)	Gehinnom (Arınma, ceza yeri)	Zerdüşti ve Helenistik etkilerle ahiret, cennet ve cehennem kavramları gelişir.
Helenistik Dönem	Orpheus, Platon	Elizium, Cennet	Tartaros, Hades	Ruhun ölümsüzlüğü, iyilerin ödüllendirileceği, kötülere ceza verileceği düşüncesi netleşir.
Hristiyanlık (M.S. 1. yy+)	İncil, Apokrifler	Paradise (Cennet), Göksel Kudüs	Hell (Cehennem), Gehenna	Yahudi, Grek ve Pers etkisiyle detaylı ahiret, cennet ve cehennem anlatısı.
İslam (M.S. 7. yy)	Kur’an	Cennet (Jannah, Aden Bahçesi)	Cehennem (Jahannam)	Cennet ve cehennem en somut ve detaylı şekilde tanımlanır. Ahiret hayatı merkezde.

Özetle:

• Cennet ve cehennem kavramlarının tohumları, ilk kez Mezopotamya ve Mısır yazıtlarında, ardından Zerdüştilik’te net olarak atılmıştır.
• Zerdüştilik, bugünkü anlamda ilk net ödül-ceza temelli cennet-cehennem ayrımını yapar (Chinvat köprüsü, Best Existence/Worst Existence).
• Yahudilik ve ardından gelen dinlerde bu motifler evrilerek devam eder.

Kaynaklar & Örnekler

Sümer: Gılgamış Destanı, Erşu tabletleri
Mısır: Ölüler Kitabı, Piramit Yazıtları
Zerdüştilik: Avesta, Vendidad
Tevrat: Geç dönem metinleri, Talmud